GOTT. EINE KLEINE GESCHICHTE DES GRÖSSTEN
Tác giả : Mansfred Lütz
Người dịch : Phạm-Hồng-Lam
(NĂM - Phần 2)
THIÊN CHÚA CỦA NGƯỜI VÔ THẦN –
MỘT PHẢN KHÁNG TUYỆT DIỆU
Câu trả lời của Vô thần
dĩ nhiên có vấn đề. Trên căn bản,
người vô thần phủ nhận Thiên Chúa, vì thế,
một cách nào đó họ phải đưa ra một hình
ảnh về cái mà họ phủ nhận, nghĩa là hình
ảnh về Thiên Chúa theo họ nghĩ. Thành ra ở
đây, không phải là không có lí, nếu ta bàn về „Thiên
Chúa của người vô thần“.
--------------------------------------------
- CUỘC
TRẢ THÙ THÚ VỊ CỦA ÔNG LINH MỤC QUẢN
XỨ
Chúng ta đã bước vào thế kỉ 17,
đây là giai đoạn Vô thần được thúc
đẩy tỏ lộ ra bên ngoài. Đặc biệt
cuộc chiến thắng của lí trí và khoa học đã
hỗ trợ Vô thần hết mình, và niềm tin vào Thiên
Chúa xem ra bị Vô thần làm chao đảo. Mà oái ăm
thay, chiến thắng lí trí và khoa học kia có
được chính là nhờ Ki-tô giáo và Giáo hội.
Thiên Chúa ki-tô giáo không còn
đồng nhất với thiên nhiên nữa, và niềm tin
vào Người cũng không còn phù hợp với các thần
linh thiên nhiên đầy đố kị. Điều này
một mặt có nghĩa là thiên nhiên đã hết thiêng,
trở thành đối tượng mà ta có thể mặc
sức nghiên cứu. Mặt khác, niềm tin vào việc
nhập thể của Thiên Chúa lại nâng con người
và các khả năng của nó, nghĩa là cả lí trí
của nó, lên ngang hàng thiên tính. Chúng ta đã thấy Ki-tô giáo
thời Trung cổ mê say lí trí thế nào rồi. Nhưng
giờ đây các nhà khoa học Descartes (1596-1650), Pascal
(1623-1662) và Newton (1642-1727) trong thế kỉ 17 và 18 mới
rút ra nhiều hệ quả từ đó.
Thêm nữa, như Minois
nhấn mạnh, công đồng Trento (1545) lại tiếp
tục đẩy mạnh tiến trình phân biệt giữa
hai phạm trù trần tục và linh thiêng, một sự phân
biệt điển hình nơi Ki-tô giáo. Công đồng kêu
gọi ki-tô hữu nên dồn tâm vào việc đạo, và
đừng để bị cuốn hút bởi chuyện
thế gian bề ngoài. Hẳn đây không phải là chủ
trương „nhị nguyên“, như Minois nói, nhưng có
lẽ nó đã tạo nên một tình trạng như
thế.
Dù sao, khoa học
„đời“ cứ càng ngày càng độc lập với
Ki-tô giáo và dần trở nên xa lạ với nó. Đa
số người làm khoa học có tiếng lúc này vẫn
là ki-tô hữu, nhưng điều này chẳng ngăn
được việc người ta gạt ra rìa tất
cả những gì mà quan toà lí trí và sự hoài nghi Descartes
không giải quyết được. Ngay trong thế
kỉ 16 thỉnh thoảng cũng đã có loại Vô
thần chống lại những gì mà người ta tin là
thiếu hữu lí. Ở đây, đích bắn không
phải là Ki-tô giáo đích thực, nhưng người ta
chống lại thứ Ki-tô giáo theo như người ta
hiểu. Ngay Leibniz (1646-1716), nhà bác học toàn diện
cuối cùng, còn dùng tiến bộ khoa học thời đó
để bảo vệ Ki-tô giáo.
Ngoại trừ
trường hợp Ga-li-lê , một trường
hợp mang nhiều yếu tố tâm lí và tuyên truyền và
nhất là có dẫn tới nhiều hậu quả, chứ
xét chung, quan hệ giữa Giáo hội và khoa học
tương đối vẫn hài hoà. Chính giáo chủ
Biển-đức XIV (1740-1758) là một trí thức sáng
suốt, ngài công khai hâm mộ Newton và thư từ qua lại
với ông. Nếu quả thật có chuyện hô hào phải
chống lại Ki-tô giáo để theo khoa học, thì
vấn đề thường là ở chỗ, có không ít
người trong những đám trí thức có học đã
không còn hiểu gì về Ki-tô giáo nữa.
Ngay chiều tối hôm
trước của cuộc cách mạng Pháp, các đại
hội chung của giáo hội Pháp, qua những quyết
định rất chi tiết, đã nói lên nhu cầu
phải cấp bách đổi mới sự hiểu
biết về đạo cho tín hữu. Khi nằm trên
giường bệnh chờ chết vào năm 1706, lão bá
tước vô thần Gramont nghe bà vợ đọc kinh Lạy
Cha, ông thì thào hỏi: „Này bà
bá tước, cái kinh đó nghe hay lắm, ai đã viết
ra nó vậy?“ Như vậy, Thiên Chúa của người
vô thần thời đó chỉ là một hí hoạ, một
Vị mà chẳng mấy ai trong đám trí thức còn
hiểu rõ, xem ra đó là nhân vật do tầng lớp
quyền thế tạo ra để giữ sự tùng
phục của dân. Đó là một Thiên Chúa được
biểu kiến bởi một số quý tộc giàu sang
thiếu đầu óc và tư cách, họ khoác áo giám mục
nhưng sống như kẻ vô thần thực tiễn,
hoặc ngay như giám mục của giáo phận Lodeve,
người đã công khai tuyên xưng mình vô thần.
Ta có thể thấy rõ
điều này qua bản Tuyên ngôn của linh mục Meslier,
một tài liệu vô thần thế kỉ 18. Đó là
bản văn vô thần do một linh mục chánh sở
họ đạo nhà quê can đảm để lại cho
các đồng nghiệp sau khi chết. Nó sau đó
được sao chụp và được lén lút
chuyền tay, như thể người ta chuyền phim
ảnh khiêu dâm vào đầu thế kỉ 20. Nội dung
tài liệu này chỉ toàn những đề tài và chứng
lí vô thần mà ta đã biết. Đặc biệt nó xác tín
về tính cách đời đời và tự hữu
của vật chất và thế giới, cũng như
về chuyện tinh thần không bất tử, mà nó rồi
cũng sẽ „tan biến vào không khí.“
Bản văn từ đâu
mà có? Ông linh mục chánh xứ không cho ta biết
điều này. Nhưng nghiên cứu các tài liệu thời
đó, ta thấy tổng giám mục de Mailly thuộc Reims là giáo phận của
Meslier, là một người tiêu biểu cho thứ quý
tộc lố bịch. Tất cả mọi tài liệu liên
quan thời đó đều cho thấy, vị tổng giám
mục này là một «bạo chúa nóng nẩy“. Năm 1716,
bạo chúa cho gọi Meslier, vốn là người siêng
năng, tới cảnh cáo về tội không chịu
cầu nguyện cho một ông quý tộc đã làm hại
nhiều nông dân. Giám mục buộc Meslier phải cầu
nguyện. Meslier đành tuân lịnh, và ông cầu cho vị
quý tộc kia từ nay đừng hãm hại nông dân và
cướp bóc trẻ mồ côi nữa. Nghe thế, ngài
tổng giám mục nổi cơn tam bành, làm nhục vị
chánh xứ, bắt ông ngồi chơi xơi nước
bốn tuần trong chủng viện và ra biện pháp
kiểm soát gắt gao. Meslier cảm thấy nhục nhã, tìm
cách trả thù. Và từ biến cố đó, ông âm thầm
say sưa viết cho tới ngày chết bản tuyên ngôn vô
thần trên. Như đã nói, bản văn chẳng có gì
mới. Nhưng nguyên do đưa tới bản văn
mới thật đáng nói. Tuyên ngôn của linh mục Meslier
không phải là một tuyên ngôn về Vô thần, nhưng
trái lại là một tuyên ngôn về tuyên bố của ông.
Ngoài ra, Meslier còn trách Chúa
những điều, mà ta vẫn thường nghe phát ra
từ miệng của những nhà khai sáng. Tại sao Chúa
không tạo dựng tất thảy mọi người
đều tốt? Tại sao Người lại
để cho sự dữ đi vào thế gian? Và qua
cuộc động đất ở Lissabon năm 1755 -
một biến cố không những gây đổ nát
chết chóc cho Âu châu, mà còn tạo nên một chấn
thương tinh thần lớn lên người dân lục
địa này – nhiều người tự hỏi, tại
sao cả người lành kẻ dữ, cả người
lớn lẫn con nít, cả đàn ông lẫn đàn bà
lại phải chết bởi một thiên tai như
thế? Người ta trách, chỉ có một Thiên Chúa
dửng dưng vô tích sự, một Thiên Chúa về hưu
của Epikur mà đám khai sáng càng ngày càng ưa thích, mới
hành động như thế. Và người ta tự
hỏi, một Thiên Chúa như thế có thật là Thiên Chúa
không.
Leibniz cho
rằng, Thiên Chúa là vị kiến trúc đã dựng nên
một thế giới tốt đẹp nhất. Nhưng
hình ảnh của Người giờ đây hoàn toàn mâu
thuẫn với quan niệm của những người
khai sáng về Thiên Chúa. Những người này muốn
đi tìm một Thiên Chúa chỉ biết làm lành và lánh
dữ, nhưng họ đã không gặp được. Giờ
đây, đứng trước sự dữ trong thế
giới và trước những hậu quả tàn khốc
của thiên tai, người ta lại đặt ra câu
hỏi: Phải chăng Thiên Chúa không muốn, hay không có
khả năng cản ngăn sự dữ? Phải
chăng vị kiến trúc sư tạo hoá này bất
lực, hay Người thực chất chỉ là một
con quái vật trơ trẽn? Là vì khi người ta có
khả năng ngăn chận một sự xấu mà không
làm, thì hành vi này cũng đáng lên án như chính kẻ
tội phạm. Nhưng chỗ này Khai sáng đã trở
thành nạn nhân của chính sự mù tối của họ. Họ
đã dùng phương tiện lí trí con người
để nặn ra một Thiên Chúa hợp lí, Người
hoạt động như là một kiến trúc sư
thế giới và là kẻ bảo vệ trật tự xã
hội và quốc gia, và người ta có thể dùng
Người làm ông kẹ hù doạ trẻ con, khi chúng
bắt nạt các em nhỏ hơn của chúng. Khai sáng
đã dựng nên một Thiên Chúa, mà Voltaire đã vì lợi
ích của chính ông cho hay, nếu không có vị đó, thì ta
phải nặn ra. Nhưng một Thiên Chúa do con
người tạo ra như thế quả thật không
thể sống sót được. Thiên Chúa đất sét
đó sẽ vỡ ngay, khi cuộc động đất
đầu tiên xảy ra. Điều này rõ ràng: Thiên Chúa nhân
tạo đó hoàn toàn xa lạ với hình ảnh Thiên Chúa
của Ki-tô giáo. Nhưng Người cũng
được gọi trùng tên, và chính sự lẫn lộn
này sẽ đưa tới những hậu quả không
lường.
Ngoài ra, Thiên Chúa của
người vô thần vào đầu thời Mới là Thiên
Chúa đặc biệt của giới cầm quyền, mà
với lối sống bất xứng của tầng
lớp này, họ đã làm cho Người trở nên
thất tín. Cuộc cách mạng Pháp cho thấy rõ ràng,
việc chống lại kẻ cầm quyền cũng có
nghĩa là chống lại Thiên Chúa. Chính vì để
được tự do suy nghĩ các vấn đề tôn
giáo, người ta đã muốn thoát ra khỏi áp lực
của Giáo hội, của nhà nước và của xã
hội. Nhu cầu này kể ra hợp lí, ngay cả
đứng về mặt tôn giáo. Vì vậy, gọi
những người vô thần thời này là những
người đòi thả lỏng suy tư (Freidenker) có
lẽ đúng hơn, là vì họ chọn Vô thần hoàn toàn
không phải vì xác tín chống Thiên Chúa, mà đó là một
phản kháng nhằm đòi hỏi: „Xin quý vị hãy
để cho chúng tôi tự do tư tưởng“
(Schiller, Don Carlos).
Tiến bộ khoa học
càng ngày càng cảm thấy dị ứng với „Thiên Chúa“. Quả
thật khó, khi một đàng nghĩ thiên nhiên là một cái
đồng hồ đã lên dây, nó vận hành theo
định luật tất định, mỗi một
biến cố phải xẩy ra một cách tất yếu,
trong lúc đó lại phải chấp nhận một Thiên
Chúa bất định, Người chẳng hành
động theo luật lệ gì cả, thỉnh thoảng
lại làm cho đồng hồ rối loạn lên. Hai
lối nhìn này khó có thể dung hợp. Vì thế ở
đây, quan niệm Thiên Chúa về hưu của Epikur
hữu lí và dễ được chấp nhận hơn;
và vì vậy mà các nhà khai sáng trong thế kỉ 18 hầu
hết theo thuyết Hữu thần. Nghĩa là họ
giới thiệu với thiên hạ Thiên Chúa của họ
như một chú khuyển già, to tướng nhưng không
còn khả năng cắn vì đã rụng hết răng,
rồi ôn tồn: „Đừng sợ, nó không răng mô!“
Họ giao cho Thiên Chúa vô thưởng vô phạt này
một công tác đời sau, đó là lo chuẩn bị
chỗ ở bất tử cho họ, nghĩa là cho các ông bà
khai sáng hãnh tiến với lí trí của họ. Vì lo sợ
phải rơi vào hư vô tuyệt đối, nên họ
nghĩ tới bất tử để hòng tự trấn
an mình. Nhưng Thiên Chúa bé nhỏ của các ông bà „tiểu vô
thần“ đã không thể sống sót được qua
thế kỉ 18 đầy máu và nước mắt. Tất
cả những gì còn lại của Vô thần thời Khai
sáng, của chiến thắng lí trí và chiến thắng con
người chống lại Thiên Chúa, cuối cùng chỉ là
sự bi quan vô bờ. Cuộc sống vô nghĩa, chỉ có
chết, và còn lại là Hư vô.
Như đoạn nhạc
kết thúc trước khi xẩy ra cuộc tắm máu lí
trí, hầu tước de Sade, cha đẻ của một
môn học cá biệt về tình dục cùng tên, đã tuyên bố
trên công trường Concorde ở Paris: Trong một thiên nhiên
tất định không những không thể có tự do
thiên chúa, mà cũng không thể có tự do con người,
cũng không thể có đạo đức và tội
lỗi, mà chỉ và chỉ có thiên nhiên mà thôi, và thiên nhiên
sẽ man rợ. Theo nghĩa của de Sade này, thì lời hô
hào „Trở về với thiên nhiên“ cũng hoàn toàn
đồng nghĩa với „Trở về với man
rợ“. Đó là sự lên tiếng của Siêu nhân
của Nietzsche, nhưng với một kiểu nói
đồi bại hơn: Một siêu nhân tự thoả thuê
thần thánh mình bằng đau đớn của nạn
nhân nó.
Vô thần của thế
kỉ 19 chỉ là cơm thừa canh cặn của thế
kỉ trước nó, chẳng có gì đáng nói. Sau khi
Chế độ cũ (Ancien Regime = chế độ quân
chủ) cáo chung, Ki-tô giáo phần nào đã phải tổ
chức lại cơ cấu và nó đã vượt qua
được khủng hoảng đó, và giờ đây
lại lớn mạnh trở lại. Vô thần cũng
vượt qua được những rào cản
trước đây để vùng lên đối đầu
với Ki-tô giáo. Nhưng toàn bộ cuộc đấu tranh
chỉ còn lại ở tầm mức Don Camillo và Peppone. Những
lí luận trí thức của Ludwig Feuerbach, như đã
thấy, cũng chẳng còn hiệu lực. Mà rồi
đây người ta đâu cần gì lí luận nữa, là
vì Vô thần đã trở thành đại chúng hoá. Nó
được nhận vào thiên đường cộng
sản và xã hội chủ nghĩa như là một phần
của í thức hệ chính trị hoặc ồn ào kéo bè
kéo cánh vào trú ngụ trong phong trào đang hình thành của
những người đòi tự do tư tưởng. Anatole
France, một người vô
thần công khai, đã thở dài về những
người này: „Họ suy nghĩ như chúng ta... Họ
có những tư tưởng tiến bộ của chúng ta.
Nhưng tốt hơn, đừng nên gặp họ.“
Bao lâu còn có Hội đoàn,
còn có thư kí, thủ quỹ, chủ tịch, bấy lâu
thế giới còn ổn định, và mối lo sợ
Hư vô còn nhạt nhoà đi trong chai bia cốc rượu
của những buổi họp hội. Nhưng
rượu vào thì lời ra: „Kẻ thù là Thiên Chúa. Khởi
đầu của minh triết là lòng thù hận Thiên Chúa“,
đó là câu đọc được trong tờ lá cải
vô thần La libre pensée vào năm 1870. Cũng trong tháng
đó, xuất hiện trên tờ L´ atée: „Người
ta phải quyết định giữa Thiên Chúa hay vật
chất!“ Gọi là tư tưởng tự do (libre
pensée), nhưng chẳng thấy tự do ấy ở
đâu cả trong cơn lên đồng của họ. Người
ta tổ chức những màn kịch con nít đầy
phạm thượng, chẳng hạn như vào năm 1868
với vở Bữa tiệc li để ăn
mừng cái chết của Thiên Chúa, và hôm đó Gustave Flaubert
có tham dự. Năm 1895 ở Paris người ta đóng
đinh một con lợn sữa để ăn mừng Vô
thần. Thiên Chúa của những người vô thần này
cũng giống như Thiên Chúa đá banh của đội
đối phương trong giải túc cầu thế
giới. Cái lối say sưa la hét bịp bợm
đến mù quáng như thế chẳng còn lôi cuốn
được ai. Bởi vì chẳng ai còn lạ gì: Tin là
chuyện khó, nhưng không tin và sẵn sàng chấp nhận
mọi hậu quả của nó hẳn còn khó hơn. Về
sau, Jean Paul Sartre có nói : «Không phải ai cũng là
người vô thần như họ muốn.“
6.
CON TRAI ÔNG MỤC SƯ GIỀT THIEN CHÚA
Nhưng thế kỉ 19
cũng là thời điểm chứng kiến một
sự ngờ vực niềm tin vào Thiên Chúa nghiêm trọng
nhất từ xưa tới nay. Ngay từ đầu
thế kỉ, thi sĩ người Đức Jean Paul dùng
miệng những người chết đang chờ
được cứu rỗi nơi nghĩa trang hỏi
Chúa Ki-tô: „Này đức Ki-tô, Ngài không phải là Thiên Chúa?“.
Chúa Ki-tô trả lời: „Không ai là Thiên Chúa cả. Tất
cả chúng ta, tôi và các bạn, đều là mồ côi
cả, chúng ta không có cha.“ Jean Paul mô tả sự sợ
hãi hoảng hốt của những người vô thần
đích thực trước cảnh Hư vô. Chính ông,
nhờ cái sợ đó, đã tìm được tới
Thiên Chúa.
Nhưng vào cuối thế
kỉ, con trai một ông mục sư quản xứ đã
vẽ lên một con đường triệt để
dẫn tới Hư vô, và anh ta cũng đã bước
theo con đường đó. Người con trai này mang tên
Friedrich Nietzsche (1844-1900), thủa nhỏ rất mực
đạo đức. Lên 18 tuổi, cậu bắt
đầu ngờ vực đức tin, và ngờ vực
này đã sớm trở thành cực đoan, nghi ngờ luôn
cả chính Thiên Chúa. Nietzsche không như Feuerbach cắt
nghĩa về nguồn gốc đức tin. Anh vào
thẳng vấn đề. Anh bước vào Vô thần
với một trí tuệ thực tiễn và một con tim
nồng nàn nhựa sống. Anh không đi với ai, không
chạy theo ai, chẳng lập ra phong trào hay hội đoàn
nào. Nhưng những nhát búa của Nietzsche đập
vỡ cái Vô thần hội đoàn mù quáng, đám này tự
cho mình là đỉnh cao của trí tuệ loài người,
nhưng thật ra bì bõm dưới sình với những cái
nhìn và tiên kiến cũ rích và hâm đi hâm lại. Một
đoạn nổi tiếng trong Fröhliche Wissenschaft (Khoa
học tươi vui), qua đó Nietzsche mượn „kẻ
ngông cuồng“ lên tiếng:
„Hắn la lên, Thiên Chúa
đi đâu? Ta muốn nói cho các ngươi hay! Chúng ta - các
ngươi và ta - đã giết Người! Tất cả
chúng ta là kẻ sát nhân của Người! Nhưng chúng ta
đã hành động như thế nào? ... Chúng ta chẳng
nghe gì cả tiếng ồn ào của đám nhà đòn
đang chôn Thiên Chúa ư? Chúng ta chẳng ngửi thấy gì
cả mùi xác rữa của Thiên Chúa ư? - Cả các
thần linh cũng thối rữa! Thiên Chúa đã chết!
Thiên Chúa sẽ chết mãi! Và chúng ta đã giết
Người! Chúng ta, kẻ sát nhân của mọi kẻ sát
nhân, làm sao an ủi nhau đây? Cái linh thiêng và uy lực
nhất, mà trần gian có cho tới nay, đã bị
đổ máu vì những lát dao của chúng ta, - ai sẽ lau
máu này khỏi chúng ta? Chúng ta có thể lấy nước gì
để tẩy sạch con người chúng ta? Chúng ta còn
phải tạo ra những lễ hội tội lỗi,
những trò chơi linh thiêng nào nữa? Phải chăng
sự lớn lao của hành động đó quá lớn
đối với chúng ta? Phải chăng chính chúng ta
phải trở thành thần linh, để may ra xứng
đáng với họ?“
(còn tiếp
nhiều kỳ)
TRONG SỐ TỚI : tiếp Chương
NĂM - Phần 3