Có lẽ người ta thường đồng hóa hai trạng thái Sống và Tồn Tại, cho rằng giống nhau vì “còn thở”. Thật ra đó là hai thái cực khác nhau. Không giống nhau, hoặc khác nhau, bởi vì người ta nỗ lực để “tồn tại” mà chưa chắc thực sự nỗ lực “sống”.

Cuộc sống đa dạng nên cũng luôn có nhiều thái cực, khác nhau hoặc đối lập với nhau. Chắc chắn không ai cao tới mức không phải vói tới hoặc ngước lên, và cũng chẳng ai thấp đến nỗi không cần cúi xuống. Cuộc đời đôi khi cần ngước lên và đôi khi lại cần cúi xuống. Ngước lên dễ dàng nhưng cúi xuống không dễ, thậm chí là khó lắm. Ở đây, ngước lên ngụ ý kiêu căng, hống hách, tự tôn; cúi xuống ngụ ý tự hạ, khiêm tốn, biết mình là gì. Thế mà Đức Giêsu là Thiên Chúa tối cao đã “HẠ MÌNH, VÂNG LỜI cho đến nỗi bằng lòng CHỊU CHẾT, chết trên cây thập tự.” (Pl 2:8) Nhìn lại mình mà tự thẹn và thấy mình đáng ghê tởm!

Trong Việt ngữ, có điều thú vị về các từ “láy” làm mạnh nghĩa, và biến thành các từ kép: Trắng toát – đen thui, cao ráo – thấp tè, nóng ran – ẩm thấp, giàu sang – nghèo hèn,... Về cái giàu thì miễn bàn, còn cái nghèo thì thường kèm theo những chữ “khó ưa” – như nghèo khổ, nghèo khó, nghèo mạt,... Vì thế, người nghèo luôn cần được quan tâm, nâng đỡ, chia sẻ,... vì họ luôn sống “khó khăn”, gặp “khổ đau” và chịu “hèn hạ” – thậm chí còn bị nhục. Đúng là khổ thật. Thảo nào Chúa Giêsu rất thương dân nghèo!

Nói về cái nghèo, cố NS Lam Phương mô tả trong ca khúc “Kiếp Nghèo” thật não nề: “Đường về đêm nay vắng tanh, rạt rào hạt mưa rớt nhanh, lạnh lùng mưa xuyên áo tơi, mưa chẳng yêu kiếp sống mong manh. Lầy lội qua muôn lối quanh, gập ghềnh đường đê tối tăm, ngập ngừng dừng bên mái tranh nghe trẻ thơ thức giấc bùi ngùi.” Cảnh nghèo thê thảm quá, người nghèo khổ não quá. Người nghèo khổ sở mọi thứ, nhọc nhằn trên từng cây số!

Nghèo thì buồn, không chỉ tả tơi mà còn chơi vơi, đơn côi – vì không ai thèm đến gần. Thật thấm thía với nhận định của văn sĩ trào phúng Mark Twain (1835-1910, Hoa Kỳ): “Người nghèo hy vọng được MỘT thứ, người xa xỉ hy vọng được RẤT NHIỀU thứ, người tham lam hy vọng được TẤT CẢ.” Một thực tế xã hội chua chát biết bao! Ông là người trào phúng nhưng ý tưởng lại rất nghiêm túc. Đó là cái cười đau đáu về con người. Người nghèo là người đến chẳng ai mong, đi không ai giữ, ở chẳng ai cần, người ta có nhìn thấy họ cũng coi như không.

Thánh Gioan định nghĩa: “Thiên Chúa là tình yêu.” (1 Ga 4: 8 & 16) Đạo Chúa là Đạo Yêu Thương. Vì thế, yêu thương vô cùng cần thiết trong cuộc sống – cả tâm linh và đời thường. Chúa Giêsu bảo: “Người nghèo lúc nào anh em cũng có với anh em.” (Mt 26:11) Giáo Hội phân ra rõ ràng 14 mối thương người – gồm 7 điều về “thương xác” và 7 điều về “thương hồn”. Thánh Gioan đã phân tích rạch ròi: “Nếu ai nói: ‘Tôi yêu mến Thiên Chúa’ mà lại ghét anh em mình, người ấy là kẻ nói dối; vì ai không yêu thương người anh em mà họ trông thấy, thì không thể yêu mến Thiên Chúa mà họ không trông thấy.” (1 Ga 4:20) Quá đỗi rõ ràng, không thể không hiểu hoặc biện hộ!

Lời khuyên trong sách Huấn Ca nói rõ ràng: “Con ơi, hãy hoàn thành việc của con một cách nhũn nhặn thì con sẽ được mến yêu hơn người hào phóng. Càng làm lớn, con càng phải tự hạ, như thế, con sẽ được đẹp lòng Đức Chúa.” (Hc 3:17-18) Biết vậy mà không dễ thể hiện, đôi khi xuôi lời nói mà trái việc làm – gọi là nói suông. Thật vậy, người làm nhỏ (bề dưới) không hạ mình thì cũng chẳng dám vênh váo. Chết liền! Người làm lớn (bề trên) khó mà hạ mình, vì sĩ diện to lắm. Thế nên càng dễ khoác lác. Chúa Giêsu rất ghét, như Ngài nói về kinh sư và biệt phái: “KHỐN cho các người, hỡi các kinh sư và biệt phái giả hình!” (Mt 23:13-32) Tại sao vậy? Bởi vì họ “nói mà không làm.” (Mt 23:3)

Kinh Thánh xác định: “Quyền năng Đức Chúa lớn lao: Người được tôn vinh nơi các kẻ khiêm nhường.” (Hc 3:20) Khiêm nhường là nhân đức nền tảng của các nhân đức, Thiên Chúa rất thích người khiêm hạ. Đức Maria cũng đã từng cất cao lời: “Chúa giơ tay biểu dương sức mạnh, dẹp tan phường lòng trí kiêu căng. Chúa hạ bệ những ai quyền thế, Người nâng cao mọi kẻ khiêm nhường.” (Lc 1:51-52)

Con người có “tính bổn thiện”, nhưng chữ TÔI biến dạng đủ kiểu với dấu giọng (Tối, Tồi, Tội) Tương tự, chữ Tiền cũng khá thú vị: Tiền y như Tiên, khéo dùng thì có thể Tiến (tiến bộ, thăng tiến), keo kiệt thì hóa Tiện (hà tiện, bần tiện, đê tiện) Tôi và Tiền đều là mẫu tự T, và cả hai đều có thể biến người ta thành kiêu ngạo. Sách Huấn Ca nói: “Kẻ kiêu ngạo lâm cảnh khốn cùng thì vô phương cứu chữa, vì sự xấu xa đã ăn sâu mọc rễ trong nó. Người sáng trí để tâm nghiên cứu các ẩn dụ, kẻ khôn ngoan ao ước có tai thính để nghe. Bác ái đối với người nghèo.” (Hc 3:28-29)

Chắc chắn rằng bác ái với người giàu thì dễ, và người ta thích hơn; còn bác ái với người nghèo ư? Thôi, miễn bàn! Tại sao? Giúp người nghèo thì chẳng ai biết, vì không được trao “bằng ân nhân”, không được ghi tên vào “sổ vàng”, không hãnh diện trước bàn dân thiên hạ. Có lẽ “sổ vàng” cũng tương tự một dạng “tệ nạn” trong tôn giáo. Bác ái rất khó. Thật ra chúng ta chỉ mới ở mức “bố thí” hoặc “công bằng”, vì bác ái là cho chính cái mình vẫn cần, còn chúng ta chỉ cho người khác những gì dư thừa mà thôi. Chưa thực sự đúng nghĩa bác ai đâu!

Thật đáng quan ngại với lời dạy của đại nhân Khổng Tử: “Đạo làm quân tử có BỐN điều đúng: Mạnh dạn khi làm điều nghĩa, nhũn nhặn khi nghe lời can, lo nghĩ khi nhận bổng lộc, và cẩn thận với việc sửa mình; đời có BỐN cái lo: Lo đức có ít mà được sủng ái nhiều, lo công lập được ít mà được hưởng nhiều bổng lộc.” Ôi, không hề đơn giản chút nào!

Liên quan vấn đề công bình, bác ái, từ thiện,... (dạng “nhạy cảm” lắm), Chúa Giêsu bảo: “Khi bố thí, đừng cho tay trái biết việc tay phải làm.” (Mt 6:3) Có lẽ Chúa cũng chỉ muốn người ta đạt được mức tối thiểu là “bố thí” mà thôi chứ chẳng đòi hơn. Nhưng dù vậy thì cũng chán lắm, vì không ai biết thì buồn lắm. Chúa chơi ép ghê đi! Không, Ngài không ép, mà chỉ cảnh báo. Đúng là “con lạc đà chui qua lỗ kim còn dễ hơn người giàu vào Nước Thiên Chúa.” (Mt 19:24; Mc 10:25) Thế nên, những ai bố-thí-thầm-lặng mới xứng đáng nên công chính. Người công chính thật hạnh phúc, bởi vì Thánh Vịnh mô tả: “Những người công chính múa nhảy mừng vui trước mặt Chúa Trời, niềm hoan lạc trào dâng.” (Tv 68:4)

Vui vì nhờ ơn Chúa chứ không phải vui vì mình làm được điều này hay việc nọ. Thánh Vịnh gia mời gọi: “Hãy hát mừng Thiên Chúa, đàn ca kính danh Người, hãy dọn đường cho Đấng ngự giá đằng vân. Danh Người là Đức Chúa; trước Thánh Nhan, hãy vui mừng hớn hở.” (Tv 68:5) Ngài không là Chúa của người giàu, người quyền cao chức trọng, người ăn trên ngồi trước, người chỉ tay năm ngón, người được tiền hô hậu ủng, người có uy thế, danh vọng, quyền lực,… nhưng Ngài là “Cha nuôi dưỡng cô nhi, Đấng đỡ bênh quả phụ.” (Tv 68:6) Thật vậy, “kẻ cô thân, Thiên Chúa cho nhà cửa, hạng tù đày, Người trả lại tự do hạnh phúc, còn quân phản nghịch phải ở nơi khô cằn.” (Tv 68:7) Ngài là hiện thân của Công Lý và Hòa Bình – xuất phát từ Chân Lý.

Trong một dịp đại lễ, một giám mục (người Việt) chia sẻ điều này: “Làm giám mục, tôi có mấy cái sợ: thứ nhất là sợ đi đến đâu cũng được người ta đón rước long trọng, băng-rôn, cờ xí, trống kèn, tôi rất sợ, sợ sau này tôi sẽ nghiện tiếng kèn, đến những nơi người ta đón tiếp đơn giản lại thấy thiếu thiếu. Cái sợ thứ hai là sợ sẽ không còn được nghe sự thật nữa, vì mọi người sẽ không bao giờ dám nói thật với mình, và mình sẽ sống trong ảo tưởng.” Có lẽ không cần phải nói gì thêm nữa!

Đó là một ý tưởng nghiêm túc, thông thoáng, đổi mới, mạnh dạn, nhưng thiết tưởng có lẽ vẫn có chút tiêu cực, vì chưa thực sự “cúi xuống”. Sẽ là tích cực nếu dám nói thẳng và cương quyết: “Xin đừng đón tiếp tôi long trọng như vậy, hãy bỏ hết cờ xí, băng-rôn, trống kèn,…” Nếu cần thì “làm thành luật”. Thế nhưng… Than ôi! Và rồi nếu có ai dám ý kiến ý cò gì thì lại “sinh tội ra”. Mà có ai dám nói thật và làm thật như vậy chưa? Có. Chính ĐGH Phanxicô đang tiên phong nêu gương. Nhưng ai sẽ quyết tâm noi gương ngài? (Gãi đầu hoặc gãi tai…).

Con người yếu đuối, thế nên cứ phải không ngừng chấn chỉnh, uốn nắn, sửa đổi. Chúng ta cùng chân thành thân thưa với Chúa: “Lạy Thiên Chúa, Ngài đổ mưa ân hậu, gia nghiệp Ngài tiêu hao mòn mỏi, Ngài đã bổ sức cho. Lạy Thiên Chúa, đàn chiên của Ngài đến ở nơi đâu, Ngài cũng luôn nâng đỡ, bởi vì Ngài nhân hậu đối với kẻ khó nghèo.” (Tv 68:10-11) Chúa Giêsu luôn “dính liền” với cái nghèo: Sinh nghèo, sống nghèo và chết nghèo.

Vốn con nhà nghèo, Thánh GH Piô X (1835-1914) đã tận dụng “cái vốn” đó để nên giống Đức Kitô, với quyết tâm khi còn sinh thời: “Tôi sinh ra nghèo hèn, tôi sống nghèo hèn, tôi sẽ chết nghèo hèn.” Tương tự, Thánh GH Gioan XXIII (1881-1963) đã viết trong chúc thư: “Sinh trưởng trong sự nghèo nàn, ở một gia đình giản dị nhưng được trọng kính, tôi rất sung sướng được chết trong sự nghèo nàn, vì theo sự đòi hỏi và các trường hợp sinh sống của đời giản dị và hèn mọn của tôi, tôi đã phân phát cho người nghèo và Giáo Hội đã nuôi dưỡng tôi, những gì ít ỏi của tôi đã có, trong những năm làm linh mục và giám mục.”

Đối với các tu sĩ, một trong ba lời khấn là “tuyên thệ sống khó nghèo”. Khấn nghèo là một vế, sống nghèo hay không là vế khác. Chúa Giêsu và các thánh – đặc biệt là Thánh Phanxicô Assisi – đã sống KHÓ NGHÈO, nhưng chúng ta lại sống KHÓ (mà) NGHÈO. Kể ra cũng “căng” thật chứ chẳng đùa đâu. Nói gì thì nói thì Cái Nghèo cũng chán thật: tả tơi, đơn côi, rã rời, rối bời, chơi vơi, buồn lơi,... Nhưng Chúa Giêsu không hề văn hoa bóng bẩy!

Người giàu thì sướng rơn, khỏe re, lại “có uy” nữa, bởi vì “miệng nhà giàu có gang, có thép”. Họ có thể làm cho “đồng bạc đâm toạc tờ giấy”, thay đen đổi trắng dễ như trở bàn tay. Thật vậy, lý của người giàu có sai cũng hóa đúng, còn lý của kẻ nghèo có đúng cũng bị coi là sai!

Cái gì cũng có hệ lụy, với kiểu “nhãn tiền” hoặc “nhân quả” đặc trưng. Thánh Phaolô nói: “Anh em đã chẳng tới một quả núi sờ thấy được, có lửa đang cháy, mây mù, bóng tối và giông tố, có tiếng kèn vang dậy, và tiếng nói thét gầm, khiến những kẻ nghe phải van xin đừng để lời ấy thốt ra với họ nữa.” (Dt 12:18-19) Rất rõ ràng, không mơ hồ. Kinh Thánh khuyên chúng ta “đừng ngại lên tiếng khi cần thiết” (Hc 4:23) nhưng “đừng nói trái sự thật” (Hc 4:25).

Có lẽ Thánh Phaolô sợ chúng ta chưa hiểu nên tiếp tục giải thích và “nói toạc móng heo” luôn: “Nhưng anh em đã tới núi Sion, tới thành đô Thiên Chúa hằng sống, là Giêrusalem trên trời, với con số muôn vàn thiên sứ. Anh em đã tới dự hội vui, dự đại hội giữa các con đầu lòng của Thiên Chúa, là những kẻ đã được ghi tên trên trời. Anh em đã tới cùng Thiên Chúa, Đấng xét xử mọi người, đến với linh hồn những người công chính đã được nên hoàn thiện. Anh em đã tới cùng vị Trung Gian giao ước mới là Đức Giêsu và được máu của Người rảy xuống, máu đó kêu thấu trời còn mạnh thế hơn cả máu A-ben.” (Dt 12:22-24) Một sự liên đới chặt chẽ, liên đới mọi thứ, không liên quan cái này thì cũng liên quan cái khác, đồng thời đó cũng là mối liên kết trong toàn thể Giáo hội. Tính liên đới như tấm lưới, phần nào cũng liên quan lẫn nhau – cả cái tốt lẫn cái xấu.

Trình thuật Lc 14:1, 7-14 đề cập đức khiêm nhường qua việc “chọn chỗ cuối” khi là khách được mời dự tiệc và “mời người nghèo” khi là chủ đãi tiệc.

Thánh Luca cho biết: Vào một ngày Sa-bát, Đức Giêsu đến nhà một ông thủ lãnh nhóm Pharisêu để dùng bữa. Họ cố dò xét Người. Người nhận thấy khách dự tiệc cứ chọn cỗ nhất mà ngồi, nên nói với họ dụ ngôn về việc dự tiệc: Khi anh được mời đi ăn cưới thì đừng ngồi vào cỗ nhất, kẻo lỡ có nhân vật nào quan trọng hơn anh cũng được mời, và rồi người đã mời cả anh lẫn nhân vật kia phải đến nói với anh rằng: “Xin ông nhường chỗ cho vị này.”. Bấy giờ anh sẽ phải xấu hổ mà xuống ngồi chỗ cuối. Trái lại, khi anh được mời thì hãy vào ngồi chỗ cuối, để cho người đã mời anh phải đến nói: “Xin mời ông bạn lên trên cho.” Thế là anh sẽ được vinh dự trước mặt mọi người đồng bàn.

Điều Chúa nói giản dị, dễ hiểu đối với mọi trình độ. Nhưng đó chỉ là chuyện bình thường, vấn đề Ngài muốn cảnh báo chúng ta điều thực tế mà lại rất quan trọng: “Ai tôn mình lên sẽ bị hạ xuống, còn ai hạ mình xuống sẽ được tôn lên.” Hai chiều ngược nhau, hai thái cực khác hẳn. Nhưng đó là vấn đề cốt lõi Chúa Giêsu muốn nói tới!

Đặc biệt hơn, Đức Giêsu nói với gia chủ: “Khi nào ông đãi khách ăn trưa hay ăn tối, thì đừng mời bạn bè, anh em, hay bà con, hoặc láng giềng giàu có, kẻo họ cũng mời lại ông, và như thế ông được đáp lễ rồi. Trái lại, khi ông đãi tiệc, hãy mời những người nghèo khó, tàn tật, què quặt, đui mù. Họ không có gì đáp lễ, và như thế, ông mới thật có phúc: vì ông sẽ được đáp lễ trong ngày các kẻ lành sống lại.” Ôi chao, thật là “căng” quá chừng!

Quả thật, nghe thấy “sốc” lắm. Đãi tiệc tốn kém, vậy mà lại “mời những người nghèo khó, tàn tật, què quặt, đui mù” thì lỗ to. Mời những người “tai mắt” mới có phong-bì-dày-cộm, mời người nghèo thì làm gì có lời? Lấy gì mà “trang trải”, lấy gì bù lỗ đây? Coi bộ không ổn chút nào! Thế nhưng Chúa Giêsu nói thật, không đùa, không bóng bẩy, không mơ hồ, không lý thuyết,…

Thông thường, sự thật vốn dĩ dễ gây mất lòng. Người dám sống nghèo là người thực sự can đảm, mạnh mẽ. Người giàu được người ta tôn trọng, đề cao; còn người nghèo bị người ta coi thường, hạ bệ, ghét bỏ,… Thật may vì Thiên Chúa lại luôn đề cao cái nghèo và thương xót người nghèo. Dĩ nhiên “cái nghèo” có nghĩa đen và nghĩa bóng, về vật chất hoặc tinh thần, nhưng khi nói đến cái nghèo thì người ta thường nghĩ ngay tới nghĩa đen về vật chất. Chắc chắn cái nghèo dạng nào cũng khổ.

Qua trình thuật của Thánh Luca, có hai điều Chúa Giêsu muốn giáo huấn: [1] Đức khiêm nhường đích thực, [2] Không tính toán khi cho đi. Hai điều đó có liên quan lẫn nhau, chứng tỏ một tâm hồn chân chính và đạo đức. Kinh Thánh đã xác định: “CHO thì có phúc hơn là NHẬN.” (Cv 20:35) Động thái “cho” cũng là một cách dấn thân, hy sinh, quên mình, từ bỏ mình. CHO và NHẬN có liên quan đức khiêm nhường. Cho và Nhận đều cần đúng cách – dĩ nhiên biết “cách cho” là thể hiện yêu thương, nhưng biết “cách nhận” cũng là cách yêu thương, vì không phụ lòng quý mến người khác. Sự vay mượn cũng có liên quan: “Kẻ thương người thì biết cho vay mượn, tiếp tay với người là tuân giữ điều răn. Khi người ta cần, con hãy cho vay mượn; khi con vay mượn, hãy trả đúng hạn kỳ” (Hc 29:1).

Không dễ thực hành bài học KHIÊM NHƯỜNG và CHO–NHẬN, nghĩa là khó áp dụng – nhưng “khó” chứ không phải là không làm được, nếu thực sự cố gắng và quyết tâm thì sẽ làm được. Và đặc biệt là có lợi ích cụ thể, như Kinh Thánh đã nói: “Nước dập tắt lửa hồng, bố thí đền bù tội lỗi.” (Hc 3:30)

Thánh Lm Phanxicô Xaviê (1506-1552) nói: “Linh mục giảng cao siêu thần học mà không thực hành điều mình giảng thì chỉ là linh mục khoác lác.” Không chỉ đối với linh mục mà ai cũng là kẻ khoác lác nếu ngôn hành bất thuận. Chính Chúa Giêsu cũng đã lặp đi lặp lại điệp khúc “khó nghe” này: “KHỐN cho các người, hỡi các kinh sư và biệt phái giả hình!” (Mt 23:13-32). Tại sao họ bị Ngài nguyền rủa nặng lời vậy? Bởi vì “họ nói mà không làm” (Mt 23:3). Thế thôi, nhưng phải tự “liệu hồn” đấy!

Kinh Thánh cho biết “sự lạ” này: “Có cái nhục đưa đến tội lỗi, và cũng có cái nhục là vinh quang và ân sủng.” (Hc 4:21). Cái nhục cũng có loại tốt và loại xấu. Thật thú vị. Tuyệt!

Lạy Thiên Chúa nhân hậu, xin giúp chúng con sống đức ái đúng nghĩa, đặc biệt là đối với những người nghèo, đồng thời cũng xin giúp chúng con can đảm sống nghèo để có thể chết nghèo như Đại Sư Giêsu, nhờ vậy mà chúng con có thể được trở thành công dân của Nước Trời mãi mãi. Chúng con cầu xin nhân danh Thánh Tử Giêsu, Đấng Cứu Độ duy nhất của nhân loại. Amen.

TRẦM THIÊN THU